SASTRA KUWI BUKU

Sumber : Makalah ing Kongres Sastra Jawa II, Semarang 1-3 September 2006 *)

DENING SUPARTO BRATA

Jam loro awan tanggal 16 Maret 2006, dhayohku teka tenan. Wong Amerika, nyandhang nganggo jas lan dhasi barang, karo garwane kang uga nganggo rok pameran, diiringi Esti, pegawe konsulat Amerika Serikat ing Surabaya. Mlebu nyang omah terus salaman karo aku, lan ngacungake kartu nama.



William P. Tuchrello, Field Director Library of Congress Office, South East Asia Embassy of The United States of America. Apa perlune merdhayoh menyang nggonku? Ujare: Basa Jawa kuwi dinane iki dituturake dening wong watara 80 yuta. Nanging kok ora ana bukune basa Jawa? Apa aku bisa nerangake? Manut Tuchrello, wong Asia Kidul-Wetan, kayata Thailand, Burma, Kamboja, Malaysia, saiki wiwit padha ngrasa yen saprene iki sing isih tumemen ngukuhi budhaya asal-usule wewengkon iku ya wong Jawa, mula ing kurikulum universitase ana gerakan sing dikon nyumurupi kabudhayan Jawa kuwi kepriye. Merga gerakan kuwi Tuwan Tuchrello uga banjur kepengin nyumurupi kepriye ta kabudhayan Jawa kuwi. Sing paling pas ya kudu liwat basane, yakuwi basa Jawa. Oyot dhasar utawa telenge ciri kabudhayan yakuwi dumunung ing basa. Basa lisane, biyasane bisa disinau sarana buku, tulisan. Nanging saprene Tuwan Tuchrello babar pisan ora mrangguli buku basa Jawa. Apa aku bisa nerangake? (Tau daktulis ing PS 15 April 2006).

Rob Van Albada, sekretaris Ilex (Stichting Indonesische Lexicografie Leiden, Negara Walanda), wis sepuluh taun iki nggawe kamus basa Walanda-Jawa. Bareng taun 2005 kapungkur maca bukuku Donyane Wong Culika, saka buku kuwi pranyata ana watara 400 entre basa Jawa sing durung dimangerteni basa Landane. Mula Tuwan Rob Van Albada gage marani aku ing ngomahku, lan nakokake tegese tembung-tembung kuwi. Mumpung ana ing Surabaya, dheweke golek buku basa Jawa ing toko buku Surabaya. Ora ana. Dheweke nesu-nesu karo wong ing toko buku.

Hadhiyah Sastra Rancage tumrap Sastra Jawa kang wiwit disugata wiwit taun 1994, sing oleh kaperang loro, yakuwi lelabuhane marang basa lan sasra Jawa, lan karyane kang wujud buku kang kababar taun kapungkur sadurunge. Nalika kuwi sing kasil mbabar bukune Naniek P.M. (Pak Drs. F.C. Pamudji) kanthi romane Sumpahmu Sumpahku. Nanging taun candhake (1995), ora ana kang nampa hadhiyah karyabukune, marga taun 1994 ora ana buku basa Jawa kang terbit. Wiwit taun kuwi, akeh para pengarang sastra jawa sing ngupaya nerbitake karyane dadi buku, tingarah bisa oleh hadhiyah rancage taun candhake. Mbokmenawa (ana sing ngarani) klebu Suparta Brata!

Aku ing taun 1993, (dadi sadurunge ana Rancage tumrap sastra Jawa) wis tau ngirimake naskah kumpulan crita cekakku marang Bu Sri Widati lan Bu Indriani, dakaturi maringi kata pengantar. Wis diparingi. Nanging lagi bisa dakgolekake penerbit merga jasane Mas Dhanu, diparaake marang Pustaka Pelajar taun 2000. Naskahe isi 34 Crita Cekak, nanging sing dicap terbit mung 20. Lan terus oleh hadhiyah Rancage. Kanthi niyat kang padha karo Mas JFX Hoery nerbitake Pagelaran, taun 2004 aku kirim naskah marang Mas Dhanu novelku Donyane Wong Culika. Dene Mas Dhanu diselehake, merga wis tau ditakokake marang penerbit aku kudu mbayar Rp 8 yuta. Bisa uga mas Dhanu mikir, umpama oleh hadhiyah Rancage ya mung Rp 5 yuta, nerbitake buku basa Jawa rak isih rugi.

Satemene, prekara nerbitake buku sastra Jawa, ora lagek nalika ana hadhiyah Rancage aku ikhtiyar. Aku pancen wis dhamang kok karo niyate Mang Ayip Rosyidi aweh hadhiyah Rancage kang wujud BUKU. Wiwit biyen aku ya pancen duwe niyatan mangkono. Taun-taun 1964-1967, nalika buku-bukune Any Asmara mblader laris ing pasaran nganggo penerbit Jaker, lan AA, aku ya banjur bribik-bribik nerbitake buku-bukuku dhewe. Akeh sing daksiyapake, yakuwi ngetiki maneh naskahe, disuwunake idin menyang DPKN (pulisi), dakgolekake gambar-gambare marang Teguh Santosa. Kuwi merlokake makarya lan bandha. Mula bisa terbit buku-bukuku : Lara-lapane Kaum Republik, Kadurakan Ing Kidul Dringu, Pethite Nyai Blorong, Emprit Abuntut Bedhug, Sanja Sangu Trebela. Sakjane sing dakpesenake gambar lan dakgolekake idin marang DPKN cukup akeh. Nanging kepeksa mandheg, marga kahanan ora ngepenaake nerbitake buku sastra Jawa.

Kenapa aku ngethu-genthiyeng nerbitake bukuku sastra Jawa? Sakjane ora mung sastra Jawa, nanging uga buku sing basa Indonesia. Marga aku wiwit seneng maca sing sabanjure dadi pakaryanku kuwi ya MACA BUKU. Sakdurunge aku seneng maca majalah Panjebar Semangat (lan nulis ing kono), aku wis kenal St. Iesmanita marga MACA BUKU Kumandhang sing ana karangane Kidung wengi Ing Gunung Gamping, kenal Senggana marga maca bukune Kembang Kanthil. Aku tepung karo Suman HS, Marah Rusli, Ananta Toer, Akhdiat K. Miharja, Idrus, Alexandre Dumas, Charles Dickens, Emile Zola, Gustave Flaubert, Victor Hugo, Mark Twain, Dostoevski, Georges Simenon, Gan KL, Kho Ping Hoo, Mira W, Marga T, V. Lestari, S. Mara Gede, Sandra Brown, Mary Higgins Clark, Sidney Sheldon, John Grisham, Dan Brown, Danielle Steel, Umberto Eco, Jostein Gaardner, Karen Armstrong, Tan Tjin Siong, Ahmad Tohari, Imamura Hitoshi, Richard L. Klaessen, W. Meelhuijsen, Xaviera Hollander lan liya-liyane maneh, ora marga kenal sapa aruh, nanging marga aku maca BUKU-ne. Sanajan uripe wis jaman rong abad kapungkur, nanging aku kenal marga bukune. Lha marga maca buku lan nulis buku kuwi nyatane saprene dadi donya uripku, mesthi wae aku ya kepengin gawe senenge uripe manungsa sapadha-padha sarana nerbitake bukuku, kayadene wong-wong sing bukune dakwaca. BUKU pancen donyaku, donyane wong ngengarang-nulis lan maca. Sanajan saiki jare wis ana sastra lisan, sastra koran (Mas Suripan kandha sastra Jawa saiki sastra majalah, marga mung ditulis lan ngrembuyung disiyarake ing majalah), ana sastra milis (internet), nanging tumrapku lan mbokmenawa uga sastrawan liyane, SASTRA KUWI BUKU. Durung ana sing nandhingi, lan ora bisa dilunturake.

Satemene ora mung sastra. Nanging ilmu modern apa wae sing kena dienggo cekelan cagake ngaurip yakuwi wis diklumpukake ing BUKU. Ilmu teknik, kedhokteran, ilmu ekonomi, ilmu agama, ilmu asmara, ilmu klenik, ilmu filsafat, ilmu sejarah, kabeh kuwi wis disimpen ing BUKU. Yen arep urip prawira ing jaman modern global iki, sing dienggo cagak uripe wong ya kudu MACA BUKU.

Nanging wong Indonesia dhidhikan Orde Baru, ORA MACA BUKU (Riset Taufik Ismail, 1996, pemudha Indonesia lulus SMA buku sing diwaca 0).

Saiki priye akale supaya sastra Jawa uga bisa moncer diakoni Tuwan Tuchrello, lan uga bisa lestari dawa umure? Ya kudu diterbitake dadi buku.

Aku mangsuli Tuwan Tuchrello, yen satemene sastra Jawa tinulis kuwi ora tau kendhat macake sadawane jaman. Mung wae kandhek mung tekan panulisan ing majalah basa Jawa (Panjebar Semangat, Jaya Baya, Jaka Lodhang, Mekar Sari, lan liya-liyane). Ora bisa ditlusur dening wong-wong kaya Rob Van Albada, William P. Tuchrello, Els Bogairst, ora oleh hadhiyah Rancage, marga ora diterbitake dadi buku. Aku kenal banget karo St. Iesmanita (bareng aku ya dadi panulis sastra Jawa), Susilamurti, Poerwadhie Atmodihardjo, Tamsir AS, Esmiet. Nanging marga karyane ora diterbitake dadi buku, Tuwan Tuchrello kandha jare basa (sastra) Jawa ora ana. Sabanjure saiki ana Harwimuka, Ismoe Rianto, Wisnu Sri Widodo, Sumono Sandy Asmoro, sing crita tulise ora tau kendhat anjrah ing majalah. Apa ya bakale karyane mung mandheg tekan ing terbite majalah wae? Tegese yen critane entek dipacak ing majalah nomer 3, ing majalah nomer 4 karya lan asmane iga banjur cuthel ilang tanpa kecathet kadidene lelabuhane marang sasra Jawa modern?

Marga wiwit cilik aku kenal para sastrawan marga saka maca bukune, lan bareng saiki aku bisa nglairake karangan-karangan crita, mula aku ya mbudidaya bisane crita-critaku terbit dadi buku. Ora mung marga saiki digoleki Pak Rob Van Albada, Tuwan Tuchrello, lan marga saiki nerbitake buku sastra Jawa bakal oleh hadhiyah Rancage. Sing dakudi tenan, crita sastra Jawa kuwi uga dadi wacane wong sadonya. Sastra Jawa iku uga anggotane sastra donya, kok. Anggere kriteriane dadi anggota ditrapi.

Priye anggone ngetrapake kriteriane, yakuwi sing sepisanan karya sastra Jawa kudune kababar dadi BUKU. Sabanjure kepriye anggon kita nggawe lan nerbitake buku sastra Jawa, prayogane ayo kita rembug bebarengan.

Sarinten klelegen cendhela, namung semanten atur kawula.

Rungkut Asri Surabaya, 31 Agustus 2006.

*) Makalah iki oleh-oleh anggone admin melu Kongres Bahasa Jawa IV Semarang 10-14 September 2006 kapungkur. Ing kalodhangan kuwi, admin diparingi makalah iki dening salah sawijining panyarta Kongres Sastra Jawa asal Yogjakarta kang kapeneran dadi panyarta Kongres Bahasa Jawa IV uga. Saliyane kuwi, makalah iki bisa uga panjenengan download ing piranti Top Download utawa Ngundhuh Wewacan kanthi format MS Word.

Kapethik saka Jonggringsaloka